|
نوشته شده در
89/4/17:: 12:22 عصر
در این مقاله از رشتهی تعلقات و آشناییهای ایرانیان با علی علیه
السلام سخن رفتهاست; نظیر مدارا در اخذ خراج از ایرانیان چه در زمان
پیامبر صلی الله علیه و آله که به یمن گسیل شد و گروهی از ایرانیان در
آنجا مقیم بودند و چه در زمان خلافتخویش; خونخواهی آن حضرت از هرمزان
ایرانی; اجرای عدالت در تقسیم بیت المال میان عرب و عجم و از جمله
ایرانیان در زمان خلافت; حمایت ایرانیان از علی علیه السلام در جنگ جمل .
کلید واژهها: علی علیه السلام، ایرانیان، مدارا، عدالت، جنگ جمل، هرمزان ایرانی، یمن، خراج، بیت المال
1. مقدمه
بیتردید موضوع آشنایی ایرانیان با حضرت علی علیه السلام برای هر شیعهای
از اهمیت و جاذبهی بسیاری برخوردار است . حوادث تاریخ ایران و اسلام در
دهههای دوم، سوم و چهارم از سدهی نخست ه . ق، بسترهای مناسبی برای
آشنایی ایرانیان با آن بزرگ مرد تاریخ بشر فراهم ساخت .
2. دیدار «الابناء» با علی (ع)
به سال دهم ه . ق پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، علی علیه
السلام را به یمن گسیل داشت تا امور آن منطقه را سامان بخشد و خراج ایشان
را جمع آورد . در آن زمان، در یمن طبقهای وجود داشت که اعراب به آنها
«الابناء» و گاه «بنیالاحرار» میگفتند . آنان در جامعهی یمن از جایگاه
خاصی برخوردار بودند و همواره به آزادگی و شرافت اتصاف داشتند . اینان
ایرانی نژادهایی بودند که اجدادشان از جانب خسرو انوشیروان برای یاری مردم
یمن و حمیریان تحتستم حبشیان، به آن دیار اعزام شده بودند و آنان پس از
درهم شکستن حبشیهای مهاجم در همان جا سکنا گزیدند . سالها بعد بر اثر
آمیزش آنان با ساکنان بومی عرب، نسلی پدیدار شد که به «الابناء» یا
«بنیالاحرار» به معنای «فرزندان ایرانیان» یا «پسران آزادگان» شهرت
یافتند . (1)
حضور علی علیه السلام در یمن در سال دهم هجری، این امکان را در اختیار
الابناء ایرانینژاد قرار داد تا از نزدیک با سیرهی انساندوستانه،
کریمانه و بزرگوارانهاش آشنا شده و از همان جا دوستی و محبت او را در
دلهای خویش جای دهند . الابناء پس از آشنایی با علی علیه السلام اسلام
آورده و فیروز را از جانب خود به مدینه فرستاده، مراتب ایمان و وفاداری
خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند . (2)
3. فتوحات اسلامی پس از رحلت پیامبر(ص)
پس از رحلت رسول گرامی اسلام، دو اتفاق بزرگ رخ داد که تاثیرات شگرفی در سرنوشت آیندهی اسلام و مسلمین داشت:
یکی ماجرای سقیفه و دیگر، پدیدهی فتوحات . بزرگترین اشتباه و انحرافی که
در سقیفه [صفر سال 11 ه . ق] انجام گرفت، تغافل، تجاهل و به فراموشی سپردن
واقعهی غدیر بود . غدیر به اهلیت و صلاحیت علی علیه السلام برای جانشینی
رسول خدا صلی الله علیه و آله اشعار داشت . اما حوادث سقیفه به گونهای
دیگر رقم خورد و با انتخاب ابوبکر به خلافت، به واقع زاویهی انحرافی آغاز
گشت، که در سال 61 ه . ق با کشتار فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله،
به نقطهی اوج خود رسید . اما حادثهی مهم دیگر که در مبحث ما میگنجد،
آغاز فتوحات در دوران خلافت ابوبکر بود . هدف فتوحات، گسترش اسلام و از
میان بردن سدها و موانع سیاسی موجود جهان آن روزگار بود که نمیگذاشتند
پیام اسلام به گوش جان امتهای دیگر برسد . اندیشه و طرح فتوحات اساسا سه
خواستگاه مهم داشت:
نخست; جوهر اسلام که دینی بود متمم و مکمل ادیان دیگر و طبعا آیین جهانی که همهی ابنای بشر را مورد خطاب خود قرار میداد .
دوم; سیرهی عملی پیامبر در جهت معرفی اسلام به خارج از مرزهای
شبهجزیرهی عربستان که نمونهی بارز آن دعوت خسرو ایران، قیصر روم و
مقوقس مصر به پذیرش این آیین بود .
سوم; ارضای حسن جاهطلبی و زیادهخواهی برخی از امیران و خلیفگان و برطرف
کردن مشکلات اقتصادی که از سرزمین خشک عربستان ناشی شده بود .
اینها عواملی بودند که ذهن و اندیشه و همت عرب را که تا پیش از اسلام به
تنافسات خونین قبیلهای در حوزههای محدود، معطوف بود، به تسخیر
سرزمینهای دور و نزدیک متوجه ساخت . (3)
4. فتح ایران و پیدایش طبقهی موالی
با شروع فتوحات در زمان خلافت ابوبکر، کرانههای جغرافیای اسلام، به
سمتشرق و شمال و غرب گسترش یافت . در مدتی اندک ایران، شام و مصر فتح
شدند . فتح ایران تقریبا در خلال دههی 12 تا 22 ه . ق، تکمیل شد .
نخستین پیروزی قاطع در برابر ایرانیان در اوایل خلافت عمر در سال 16 ه . ق
در قادسیه صورت پذیرفت . (4) علی علیه السلام نیز از آغاز طراحی این
عملیات بزرگ در مدینه، در جریان قرار گرفته بود . به گفتهی طبری و بر
اساس خطبهی 145 نهجالبلاغه، آن حضرت پیشنهادهای سودمندی را نیز در
اینباره به خلیفهی دوم عرضه کرد . با فتح ایران بسیاری از خاندانهای
ایرانی در جوار اعراب و یا حتی در درون بافت و ساختار جامعهی اعراب، تحت
عنوان «موالی» جای گرفته و از آن پس به عنوان طبقهای نوظهور در جامعهی
اسلامی جایگاه خاصی را به خود اختصاص دادند و رابطهی موالی با اعراب فاتح
الزاما رابطه ارباب و رعیت و خواجه و برده نبود; بلکه در بیشتر موارد
خاندانهای ایرانی با خاندانهای عرب پیمان ولاء و دوستی (موالی موالاة)
داشتند تا مکانیسم روابط اجتماعی خود را در قالبی استوار و مناسب انتظام
بخشید . (5)
با وجود این، خاندانهای ایرانی از روح تعرب و عصبیت عربی، که هنوز از
جامعهی اسلامی رختبر نبسته بود، رنج میبردند . این روحیه که حتی خلیفه
دوم و سوم نیز از آن بیبهره نبودند، گاه عرصه را بر موالی ایرانی تنگ و
دشوار میساخت . شاید بتوان ترور عمر توسط ابولؤلؤ (فیروز ایرانی) (6) را
به سال 23 ه . ق واکنش در برابر این فشارها تلقی کرد .
کلمات کلیدی :
|
